Niepełnosprawność intelektualna

Niepełnosprawność intelektualna^[1]za: Borek J., Niepełnosprawność psychiczna i intelektualna w powiecie radomskim. Pomiędzy stereotypem a rzeczywistością, Instytut Naukowo-Wydawniczy SPATIUM, Radom 2021

Niepełnosprawność intelektualna, oznaczana symbolem 01-U, dotyczy osób z upośledzeniem umysłowym dość zróżnicowanym pod względem możliwości percepcji. Postrzegana jest ona jako stan kształtujący się w okresie rozwojowym, charakteryzujący się złożonymi interakcjami zachodzącymi pomiędzy opóźnieniem dojrzewania, rozwojem i regresem^[2]Kirenko J., Psychofizyczne i społeczne możliwości funkcjonowania osób z upośledzeniem umysłowym, [W:] Rehabilitacja osób niepełnosprawnych jako służba społeczna. Warszawa 2004, s. 172-173.. Niepełnosprawność intelektualna ma charakter holistyczny – dotyczy różnych sfer życia jednostki. Zaburzenia te obejmują^[3]Mrugalska K., Orientacja zawodowa oraz poradnictwo i szkolenie zawodowe osób z upośledzeniem umysłowym. „Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej” Nr 4, 1996, s. 117-138; … Continue reading:

• procesy orientacyjno-poznawcze;
• tempo uczenia się, dojrzewania, rozwoju psychoruchowego, nabywania sprawności, rozwoju mowy i komunikowania się;
• zaburzenia trwałości efektów nabywanych umiejętności;
• zaburzenia rozwoju osobowości i dojrzałości społecznej.

W konsekwencji wskazanych zaburzeń u jednostki występują:

• trudności z koncentracją;
• obniżone możliwości postrzegania rzeczywistości;
• obniżone zdolności zapamiętywania, myślenia, oceniania sytuacji oraz wyciągania wniosków;
• ograniczone zdolności interpretowania i rozumienia złożonych zjawisk i sytuacji;
• ograniczone zdolności podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów;
• ograniczone zdolności do nawiązywania i podtrzymywania relacji społecznych, m.in. ze względu na ograniczone zdolności komunikowania się;
• ograniczone zdolności czytania i pisania^[4]Tamże, s. 69.; zob. też: Gersternkornowa Z., Zespół Downa – problem genetyczny i społeczny, Marzenia i Fakty, 2007, II kwartał, Kwartalnik Łódzkiego Sejmiku Osób … Continue reading;
• flegmatyzm, nadpobudliwość, a nawet agresja^[5]Tamże, s. 72..

U osób z niepełnosprawnością intelektualną stosunkowo często występują tak zwane niepełnosprawności współistniejące. Mogą to być^[6]Mrugalska K., Orientacja zawodowa oraz poradnictwo… op. cit., s. 117-138.:

• uszkodzenia narządu słuchu (niedosłuch, głuchota);
• uszkodzenia narządów ruchu wynikające z niepełnosprawności podstawowej bądź innych niepełnosprawności współtowarzyszących – jak na przykład dziecięce porażenie mózgowe;
• uszkodzenia narządu wzroku (niedowidzenie, a nawet całkowity brak wzroku);
• nadpobudliwość psychoruchowa;
• autyzm;
• epilepsja itp.

Bardzo często, ze względu na nieznajomość lub stereotypowe rozumienie problematyki niepełnosprawności, osoby z autyzmem i dziecięcym porażeniem mózgowym postrzegane są jako niepełnosprawne intelektualnie. Dzieje się tak z uwagi na występujące u tych osób problemy w sferze komunikowania się i nawiązywania relacji społecznych. Takie postrzeganie bywa zagrożeniem dla możliwości rozwoju członków obu wskazanych zbiorowości.

Nasilenie tych problemów osób intelektualnie niepełnosprawnych wzrasta dyskretnie i nieliniowo wraz z pogłębianiem się tej niepełnosprawności – począwszy od lekkiego stopnia, poprzez umiarkowany, znaczny, aż po głęboki. Znajomość tych ograniczeń ma istotne znaczenie przy realizacji procesu kształcenia tych osób ważnego dla ich integralności ze społeczeństwem i osiągania życiowej niezależności. Stanowi dla nich pewną przepustką na drodze pozyskiwania i rozwijania ich potencjału twórczego, którego wykorzystanie w ich dorosłym życiu stanowić będzie o możliwościach przejmowania odpowiedzialności za własne życie, o możliwościach ekonomicznego uniezależniania się poprzez podejmowanie i świadczenie pracy – także na rzecz społeczeństwa.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną, z uwagi na jej specyfikę, mają znaczenie ograniczone możliwości podejmowania pracy. Ograniczenia te zależą od stopnia tej niepełnosprawności i jej skomplikowania. Zależą również od niepełnosprawności współistniejących oraz codziennej uciążliwości objawów tej niepełnosprawności. Dotyczą głównie odpowiedzialność jaką można powierzyć jednostce niepełnosprawnej intelektualnie. Największe możliwości świadczenia pracy mają oczywiście osoby z lekką niepełnosprawnością, natomiast osoby niepełnosprawne w stopniu głębokim są z reguły niezdolne do wykonywania pracy. Nawet osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim borykają się z problemami: postrzegania, zapamiętywania i rozumienia wielu słów – głównie o znaczeniu symbolicznym. Wynika to z istniejącego u tych osób zaburzenia przyczynowo-skutkowego postrzegania procesów i zjawisk. Osoby z lekką niepełnosprawnością intelektualną mają też problemy w zakresie komunikowania się, a tym samym z nawiązywaniem i podtrzymywaniem relacji interpersonalnych i relacji grupowych. Miewają również kłopoty z wnioskowaniem, wydawaniem sądów oraz samodzielnym podejmowaniem inicjatyw. Ujawniają się u nich także trudnościami w zakresie procesów orientacyjnych, decyzyjnych i adaptacyjnych.

Wraz z pogłębianiem się intelektualnej niepełnosprawności pojawiają się i inne ograniczenia. U osób z umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną zauważa się już znaczne ograniczenia w zakresie uczenia się i pozyskiwania określonych umiejętności, a osoby niepełnosprawne w stopniu znacznym są niemal całkowicie pozbawione standardowych zdolności do nauki czytania, pisania i liczenia.

Ponieważ zaburzenia intelektualne dotyczą także rozwoju motorycznego, osoby z taką niepełnosprawnością borykają się również z problemami dotyczącymi obniżonej sprawności manipulacyjnej i lokomocyjnej. Mają też, wraz z nasilaniem się tej niepełnosprawności, coraz większe problemy adaptacyjne, związane bądź z nadmiernym flegmatyzmem, bądź z nadpobudliwością, agresją i autoagresją. Dlatego osoby z niepełnosprawnością intelektualną nie mogą wykonywać zawodów wymagających pełnej sprawności intelektualnej, są jednakże zdolne do świadczenia pracy o charakterze wykonawczym, niewymagającym inicjatywy, pomysłowości i podejmowania decyzji. Wymagają przy tym wsparcia i pomocy innych osób – tak w pracy zawodowej, jak i w życiu osobistym. Po odpowiednim przygotowaniu i kształceniu zawodowym mogą jednak podejmować różnego rodzaju prace niewymagające kwalifikacji lub wymagające niskiego ich poziomu^[7]Tamże..

W warunkach otwartego rynku pracy osoby z intelektualną niepełnosprawnością w stopniu lekkim, a nawet niektóre osoby z niepełnosprawnością głębszą, mogą wykonywać wiele prac, zwłaszcza, gdy opanowały niezbędne do ich wykonywania czynności i potrafią przez określony czas systematycznie je wykonywać – chcą przy tym pracować i opanowały określone regulaminowo formy zachowania się w sytuacjach zawodowych (dokładnie realizować powierzone im zadania, utrzymywać porządek na stanowisku pracy, przestrzegać punktualności itp.). Wymaga się też, by radziły sobie z niezbędnymi umiejętnościami społecznymi: właściwym, pozbawionym agresji, reagowaniem na uwagi, polecenia i prośby oraz samodzielnym wykonywaniem czynności samoobsługowych, a także z problemami życia codziennego^[8]Majewski T., Jak zatrudniać osoby niepełnosprawne? Poradnik dla pracodawców. KIG-R, Warszawa 2007, s. 69-70, 72-73..

Osoby niepełnosprawne intelektualnie mogą podejmować prace związane m.in. z pralnictwem, gastronomią, utrzymaniem zieleni miejskiej, pomocą w placówkach dla osób w wieku późnej dojrzałości, przy cięciu i montażu różnych elementów oraz pakowaniu^[9]Tamże, s. 69, 73.. Mogą ponadto pracować w rolnictwie, ogrodnictwie oraz przy hodowli zwierząt. Wskazuje się również, że istnieją możliwości zatrudniania osób niepełnosprawnych intelektualnie w usługach społecznych, służbie publicznej (państwowej i samorządowej administracji), hotelarstwie, przy pracach związanych z przygotowywaniem i dostarczaniem posiłków (catering), w usługach rekreacyjnych, przy demontażu zużytych urządzeń (recycling), dostarczaniu towarów do domu klientów^[10]Majewski T., Szanse i zagrożenia dla przedsiębiorstw zatrudniających osoby niepełnosprawne, „Praca i Rehabilitacja Niepełnosprawnych”Nr 6, 2006.. W krajach Europy Zachodniej osoby te zatrudniane są też przy pracach związanych obsługą alternatywnych źródeł energii (np. baterii słonecznych)^[11]Monellini S., Bosching A., Przedstawienie podstaw formalno-prawnych funkcjonowania spółdzielni socjalnych we Włoszech; Mouriki. A., Przedstawienie podstaw formalno-prawnych … Continue reading. Stosunkowo często zatrudniane są też w takich zawodach jak: stolarz, ślusarz, mechanik, rolnik, krawiec, murarz^[12]Majewski T., Miżejewski C., Sobczak W., Gmina a niepełnosprawność. Poradnik dla samorządów gminnych z zakresu aktywizacji zawodowej i rehabilitacji społecznej osób … Continue reading.

Z uwagi na konsekwencje upośledzenia umysłowego osobom takim nie powinno się powierzać prac skomplikowanych, lub wymagających nauki (przygotowania zawodowego i określonych umiejętności) oraz prac samodzielnych związanych ze zwiększoną odpowiedzialnością i ciągłym stresem (gdy proces decyzyjny przekracza 60% czasu pracy)^[13]Łuczak A. Kurkus-Rozowska B., Kamińska J., Poradnik dla asystenta zawodowego spółdzielni socjalnej, CIOP PIB, Warszawa 2007, s..22; Mrugalska K., Osoby z upośledzeniem umysłowym. [W:] … Continue reading.

Zaburzenia psychiczne wśród osób niepełnosprawnych intelektualnie

Przyjmując za Amerykańskim Towarzystwem ds. Upośledzenia Umysłowego (AAMR^[14]American Association on Mental Retardation.), że upośledzenie umysłowe– (1)to poważne ograniczenie codziennego funkcjonowania umożliwia się szersze od klasycznego rozumienie tego upośledzenia, wg którego– (2) to zahamowanie lub niepełny rozwój umysłowy uwarunkowany genetycznie lub spowodowany trwałymi zmianami patologicznymi w układzie nerwowym. Ta szersza definicja AAMR umożliwia stwierdzenie tego upośledzenia także u osób z zaburzeniami psychicznymi, np. z autyzmem czy schizofrenią^[15]Heitzman J., Niepełnosprawni intelektualnie i chorzy psychicznie w jednostkach penitencjarnych. [W:] Dawidziuk E., Mazur M. (red.), Osoby z niepełnosprawnością intelektualna lub … Continue reading. Mimo że zaburzenia psychiczne są upośledzeniami odrębnymi wobec niepełnosprawności intelektualnej, okazują się dolegliwościami z nią współwystępującymi. W zależności od wieku badanych, regionu oraz stosowanych metod badawczych współwystępowanie zaburzeń psychicznych z niesprawnością intelektualną szacowane jest na 16-50%^[16]Rękosiewicz M., Problemy zdrowia psychicznego osób z niepełnosprawnością intelektualną. „Terapia Specjalna Dzieci i Dorosłych” Nr 3, 2018, … Continue reading. Wpływa to w tych przypadkach w sposób istotny na możliwości przystosowywanie się osób intelektualnie niepełnosprawnych do życia w społeczeństwie. Z tych też względów istnieje zapotrzebowanie na pedagogów specjalnych, psychologów klinicznych oraz psychiatrów, którzy potrafią identyfikować zaburzenia psychiczne u osób intelektualnie niepełnosprawnych, a także udzielać im odpowiedniej pomocy prowadzącej do redukcji rozpowszechniania się wśród nich zaburzeń psychicznych. Specjaliści ci powinni rozbudowywać wiedzę diagnostyczną, indywidualizować metody diagnostyczne i dostosowywać terapię osoby niepełnosprawnej intelektualnie do jej problemów psychicznych^[17]Tamże, s. 1..

Problematyka zdrowia psychicznego osób niepełnosprawnych intelektualnie jest wciąż naukowo mało zbadana. Z dotychczasowych badań zaburzeń psychicznych u osób niepełnosprawnych intelektualnie wynika, że występują one u nich częściej niż u osób intelektualnie sprawnych. Okazuje się też, że występują duże rozbieżności wskaźników rozpowszechnienia się tych zaburzeń. Nieznany jest determinizm częstszego występowania tych zaburzeń wśród intelektualnie niepełnosprawnych. Mogą to być zarówno przyczyny biologiczne, utożsamiane z determinantami genetycznymi, jak i społeczne, których determinantem może być chroniczny stres wynikający ze społecznego wykluczenia. Może też współwystępować synergizm obu determinantów. W badaniach nad tymi determinantami ujawniają się jednakże pewne trudności diagnostyczne, takie jak: zaciemnienie – ocenianie objawów psychopatologicznych jako niepełnosprawności intelektualnej; maskowanie – niezauważanie objawów zaburzeń psychicznych z powodu zaniżonych umiejętności u intelektualnie niepełnosprawnych; ograniczenia poznawcze – wynikające z ograniczeń autorefleksji osoby intelektualnie niepełnosprawnej oraz jej trudności komunikacyjnych; trudności klasyfikacyjne – wynikające z pojawiania, bądź niepojawiania się nietypowych objawów psychopatologicznych na różnych stopniach niepełnosprawności intelektualnej; opóźnienia rozwojowe – wynikające z tego, że osoby niepełnosprawne intelektualnie przejawiają często zachowania, które nie są zgodne z ich wiekiem chronologicznym; zależność objawów od stopnia niepełnosprawności – wynikające stąd, że sposoby wyrażania objawów są zależne od osiąganego przez osoby niepełnosprawne intelektualnie poziomu rozwoju społeczno-poznawczego. Te pomyłki diagnostyczne prowadzą do braku leczniczej interwencji, a tym samym do utrwalania u osób niepełnosprawnych intelektualnie złego stanu ich zdrowia psychicznego. Można je minimalizować poprzez: wywiady z rodziną osoby niepełnosprawnej intelektualnie, obserwację diagnozowanej osoby w jej środowisku naturalnym, przyrównywanie objawów patologicznych u osoby niepełnosprawnej intelektualnie z podobnymi objawami u osoby intelektualnie sprawnej.

Podsumowując, poza akceptacją i wsparciem najbliższego (i dalszego) środowiska społecznego, kluczową rolą rodzin i leczeniem farmakologicznym, rolę zasadniczą w procesie wspierania rozwoju osób z niepełnosprawnością intelektualną odgrywają różne formy terapii oraz edukacja. Wskazane formy wsparcia są „przepustką” na drodze pozyskiwania i rozwijania ich potencjału życiowego, którego wykorzystanie w dorosłym życiu stanowić będzie o egzystencjalnej samodzielności, o możliwościach przejmowania odpowiedzialności za własne życie i ewentualnie o procesie ekonomicznego uniezależniania się poprzez podejmowanie i świadczenie pracy. Członkowie tej zbiorowości podobnie, jak osoby borykające się z problemami psychicznymi, traktowane są stereotypowo – ich rodziny zaś, podobnie jak rodziny osób z problemami psychicznymi, niejednokrotnie mierzą się z poczuciem „społecznego wstydu”. Zachęcamy osoby z niepełnosprawnością intelektualną, i członków ich rodzin, do przełamywania tych stereotypów – dla dobra własnego, rodziny i innych, którzy borykają się ze wskazanymi problemami. Do osób, których problem ten nie dotyczy apelujemy zaś o dojrzałą akceptację osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz poszanowanie ich godności, która jest przyrodzonym prawem każdego człowieka.